امان‌الله جهانبانیامانالله جهانبانی در سال ۱۲۷۰ در تهران به دنیا آمد. وی فرزند امان‌الله ضیاءالدوله از نوادگان فتحعلی شاه قاجار است. [۱]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۵۵۴، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰.
سپهبد امان‌الله جهانبانی از صاحب‌منصبان در دوران دودمان پهلوی بود. وی از فرماندهان ارتش شاهنشاهی ایران و هم‌چنین ۵ دوره نماینده مجلس سنا در دوران سلطنت محمدرضاشاه پهلوی و مدتی نیز رئیس اداره کل صنایع و معادن بود.۱ - تحصیلاتوی تحصیل کرده مدرسه نظامی پیترزبورگ روسیه است. [۲]
عاقلی، باقر، مشاهیر جهان، ص۲۲۸، نشر گفتار، تهران، ۱۳۷۰.
او در سال ۱۲۸۰ در زمانی که حدود ده سال داشت، برای تحصیل به روسیه رفت و پس از شش سال تحصیل و ممارست با درجه سرگروهبان، دوره دبیرستان را به پایان رساند. [۳]
جهانبانی، امان‌الله، سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاک، ص۳۶، به کوشش پرویز جهانبابی، نشر فردوس، تهران، ۱۳۸۰.
وی به همراه غلامرضا نیک‌پی به دانشکده افسری سن پترزبورگ وارد شد و در رشته توپخانه تحصیل کرد. [۴]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی (۱۸) غلام رضا نیک پی به روایت اسناد ساواک، ص۲۶، تهران، بهار ۱۳۸۵.
در سال ۱۹۱۴م، در زمان شروع جنگ جهانی اول به ایران بازگشت و با درجه سروان وارد بریگارد قزاق شد و توانست به فرمانده‌ای توپخانه پادگان کرمانشاه منصوب شود و مدتی در این کار مشغول بود. در سال ۱۲۹۶ مجددا برای ادامه تحصیل به روسیه رفت و دوره دانشگاه جنگ روسیه را با موفقیت به پایان رساند و مقارن کودتای ۱۲۹۹ به ایران بازگشت [۵]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی سید ضیاءالدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، ص۳۳۳، تهران، سال ۱۳۸۱.
و در این کودتا سهمی داشت.۲ - شروع کار جدی اوپس از کودتای ۱۲۹۹ و اتحاد شکل قشون و تطبیق درجات سابق قزاق خانه، به درجه سرتیپی رسید [۶]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی سید ضیاءالدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، ص۵۵۵، تهران، سال ۱۳۸۱.
و در دی ماه سال ۱۳۰۰، وی از طرف سردار سپه، وزیر جنگ، به ریاست ارکان حرب تعیین شد. [۷]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۶۴، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴.
نام واقعی امان‌الله، نصرت‌الله بود؛ اما چون با اقتباس نام پدرش عازم روسیه شد، پس از فوت پدر این نام بر وی باقی ماند و به همین اسم مشهور گردید. [۸]
جهانبانی، امان‌الله، سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاک، ص۲۸، به کوشش پرویز جهانبابی، نشر فردوس، تهران، ۱۳۸۰.
در سال ۱۳۰۱ اسماعیل آقا سمیتقو و همدستان وی، آذربایجان و کردستان را مورد تعرض قرار داده و به نیروهای نظامی و ژاندارمری حمله کردند و عده زیادی را کشتند، لذا به دستور رضاخان، سرتیپ حبیب‌الله خان شیبانی و سرتیپ امان‌الله جهانبانی از تهران راهی تبریز شدند و قوای قزاق را از اسماعیل آقای امیرفضل که تا آن زمان حاکم تبریز بود، تحویل گرفته و به تبریز حمله کردند و موجبات فرار سمیتقو را فراهم نمودند و سمیتقو به اجبار به روسیه فرار کرد. [۹]
جودت، حسین، از انقلاب مشروطیت تا انقلاب شاه و ملت، ص۲۷۲، چاپ درخشان.
و آذربایجان و خصوصا قلعه چهریق توسط سپاه ایران فتح شد. [۱۰]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۷۱، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴.
بعد از این جنگ، او به همراه فضل‌الله زاهدی نشان ذوالفقار را که در آن زمان عالی‌ترین نشان ارتشی بود، از دست رضاخان دریافت نمود. [۱۱]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۹۵۱، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴.
بعد از وقایع قتل خالو قربان و احضار یارانش به تهران، شیبانی به مرکز احضار شد و از سمتش عزل گردید و امان‌الله جهانبانی به سمت فرماندهی و در عین حال استانداری آذربایجان منصوب گردید. سمیتقو پشیمان از اعمال خود از امان‌الله تقاضای تامین خواست؛ ولی با جواب منفی امان‌الله مواجه شد و به این صورت غائله سمیتقو در آذربایجان به طور کلی خاتمه پیدا کرد [۱۲]
جودت، حسین، از انقلاب مشروطیت تا انقلاب شاه و ملت، ص۲۷۴ -۲۷۵، چاپ درخشان.
و این جریان معروفیت امان‌الله را به همراه داشت.در ۱۳ خرداد ۱۳۰۲، چهل و هفت تن از صاحب منصبان قشون، به سرپرستی امان‌الله میرزا جهانبانی که در آن وقت هنوز رئیس ارکان حرب بود، برای ادامه تحصیل به اروپا رفتند [۱۳]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۷۵، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴.
و بعد از مدتی به ایران بازگشتند. امان‌الله جهانبانی در ۱۹ مرداد ۱۳۰۵ به فرماندهی لشکر شرق منصوب شد. [۱۴]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۲۱۲، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴.
وی به امر رضاخان به خراسان رفت و جای جان‌محمدخان امیرعلایی را گرفت، [۱۵]
هدایت، حاج مخبر السلطنه، خاطرات و خطرات، ص۳۷۱، نشر کتابفروشی زوار، تهران، چاپ سوم، ۱۳۶۱.
جان محمدخان کسی بود که ملک‌الشعرای بهار او را فرعون خراسان نامید. [۱۶]
بهار، ملک الشعرا، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، انقراض قاجاریه، ج۲، ص۲۳۴، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰.
وی پس از دو سال خدمت در خراسان، از طرف رضاشاه مفتخر به دریافت درجه سرلشکری شد و در سال ۱۳۱۰ برای طی دوره دانشکده جنگ فرانسه، عازم پاریس شد و بعد از اتمام دوره و بازگشت به ایران، به فرمانده بازرسی ارتش منصوب گردید.۳ - ورود به عرصه کار دولتیدر سال ۱۳۱۵ در کابینه محمود جم به ریاست اداره کل صناعت منصوب شد و دو سال در این سمت بود [۱۷]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی سید ضیاءالدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، ص۳۳۳، تهران، سال ۱۳۸۱.
و از اقدامات او در این سمت، عزل مدیر کل امور تعلیمات صنایع و مدارس صنعتی ایران و انتصاب دکتر ارانی در این پست بود. [۱۸]
احمدی، احمد، خاطرات بزرگ علوی، ص۱۴۷، نشر باران، سوئد، ۱۹۹۷.
در سال ۱۳۱۴ برای ارائه آموزش‌های مربوط به اصول و روش‌های تاکتیکی و اقدامات ستادی، دانشگاه جنگ را تاسیس شد و ریاست آن بر عهده امان‌الله بود و گروهی شش نفره از افسران فرانسوی تدریس این دانشگاه را بر عهده داشتند. [۱۹]
سینایی، وحید، دولت مطلقه نظامیان و سیاست در ایران (۱۳۵۷ – ۱۲۹۹)، ص۳۲۰، انتشارات کویر، تهران، ۱۳۸۴.
مدتی بعد؛ یعنی در اول مرداد سال ۱۳۱۶، وی از کار برکنار شد و مورد غضب رضاخان قرار گرفت و لذا خلع درجه گردید و روانه زندان شد. [۲۰]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۳۰۲، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴.
دکتر باقر عاقلی علت این برخورد رضاخان با وی را اختلاف امان‌الله با ضرغامی می‌داند که به سبب آن، گذشته از خلع درجه و زندانی کردن سرلشکر جهانبانی، رضاخان دستور داد کلیه جهانبانی‌ها را از ارتش اخراج نمایند.در زمان ترمیم کابینه قوام‌السلطنه، وی به عنوان وزیر پست و تلگراف معرفی شد. [۲۱]
جهانبانی، امان‌الله، سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاک، ص۱۵۴، به کوشش پرویز جهانبابی، نشر فردوس، تهران، ۱۳۸۰.
در سیم شهریور سال ۱۳۲۰ امان‌الله به عنوان وزیر کشور در کابینه فروغی مشغول به کار شد. [۲۲]
سینایی، وحید، دولت مطلقه نظامیان و سیاست در ایران (۱۳۵۷ – ۱۲۹۹)، ص۴۲۵، انتشارات کویر، تهران، ۱۳۸۴.
از اقدامات او در این زمان که منصب وزارت کشور را بر عهده داشت، دستور و اقدام فوری دستگیری مختاری بود که قصد فرار از ایران را داشت [۲۳]
تفرشی، مجید، چهل سال در صحنه خاطرات دکتر جلال عبده، ج۱، ص۱۵۹، ویرایش و تنظیم مجید تفرشی، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
و چند ماه بعد، در آذر ماه همان سال، در کابینه دوم محمد فروغی به سمت وزارت راه رسید و جای دکتر محمد سجادی نشست. [۲۴]
هروی، مهدی و سمیعی، احمد، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷ سال، ص۴۵۷، نشر نوگل، تهران، ۱۳۸۴.
وی قبل از سپهبد هدایت، وزیر جنگ دوره زاهدی در سال ۱۳۲۷ به سپهبدی رسید. [۲۵]
عاقلی، باقر، خاندان‌های حکومتگر در ایران قاجار پهلوی، ص۳۲۵، نشر علم، تهران، ۱۳۸۱.
در کابینه علی سهیلی نیز وزیر جنگ شد. [۲۶]
هروی، مهدی و سمیعی، احمد، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷ سال، ص۴۵۸، نشر نوگل، تهران، ۱۳۸۴.
قبل از دولت زاهدی در طول سی سال فقط هشت نفر به درجه سپهبدی رسیدند که یکی از آن‌ها امان‌الله جهانبانی بود. [۲۷]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۴، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴.
وی در کابینه سپهبد فضل‌الله زاهدی نیز در کابینه حضور داشت و این بار به عنوان معاون وزیر کشور که خود زاهدی بود، مشغول به کار بود و در کابینه دوم زاهدی نیز به عنوان وزیر مشاور شروع به کار کرد. [۲۸]
هروی، مهدی و سمیعی، احمد، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷ سال، ص۴۷۶، نشر نوگل، تهران، ۱۳۸۴.
در مهر ماه سال ۱۳۳۳ در مذاکرات نفت، امان‌الله به عنوان سناتورهای عضو کمیسیون مجلس سنا در این جلسه حضور داشت. [۲۹]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۴۴، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴.
سپهبد جهانبانی، از اعضای شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران هم بود. [۳۰]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی (۱۳) نصرالله معینیان به روایت اسناد ساواک، ص۱۳۳، تهران، ۱۳۸۴.
او از جمله سناتورهایی بود که شش دوره در مجلس سنا شرکت داشت. [۳۱]
الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، ج۴، ص۳۸۱، چاپ پکا، لندن.
آقای تفضلی که سرپرستی انتشارات و رادیو را بر عهده داشت، برای بهبود روابط ایران و شوروی، توسط سپهبد جهانبانی نوارهایی از رادیو مسکو گرفت و در رادیو ایران پخش کرد. [۳۲]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی (۱۳) نصرالله معینیان به روایت اسناد ساواک، ص۷۵، تهران، ۱۳۸۴، سند شماره ۲۶۸، تاریخ ۲۵/۳/۱۳۴۲.
وی در نهم شهریور ماه سال ۱۳۵۰، به ریاست سنی مجلس سنا انتخاب گردید. [۳۳]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۲۵۴، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴.
به گزارش ساواک وی باعث داخل شدن عمال شوروی و به قول دکتر بهنام، جاسوس شوروی به داخل ارکان ارتش شده است که آن شخص روسی به کمک سپهبد جهانبانی به عنوان کارشناس وارد ارتش ایران شد. [۳۴]
مرکز بررسی تاریخی وزارت اطلاعات، چپ در ایران روابط ایران و شوروی به روایت اسناد ساواک، ص۳۳۹، تهران، ۱۳۸۱، سند شماره ۲۵۱۱۲/۲۰ه۱، تاریخ۹/۷/۴۷.
او مدتی ریاست کانون افسران بازنشسته را بر عهده داشت و مدتی نیز با ریاست سازمان تربیت بدنی مشغول به کار بود. [۳۵]
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی سید ضیاءالدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، ص۳۳۳-۳۳۴، تهران، سال ۱۳۸۱.
۴ - ازدواج و مرگ اودر جوانی با دختر قهرمان میرزا سردار اعظم (خواهرزاده ظل‌السلطان) ازدواج کرد و صاحب چند فرزند شد. ازدواج دوم وی با دختر وابسطه اقتصادی روس در ایران بود که از او صاحب شش فرزند شد. سپهبد جهانبانی با همین درجه بازنشسته شد و در نهایت در سن ۸۳ سالگی در سال ۱۳۵۳ در تهران درگذشت. [۳۶]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۲۸۴، انتشارات نارمک، تهران، ۱۳۸۴
۵ - پانویس
۶ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «سپهبد امان الله جهانبانی»، تاریخ بازیابی ۹۵/۵/۲۸. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 14 (شمسی) | رجال سیاسی عصر پهلوی | مقالات پژوهه | نظامیان عصر پهلوی
|